Wilhelm Joliet
                       Die Geschichte der Fliese

Wilhelm Joliet / Jan Pluis

Tijdens zijn onderzoek naar de geschiedenis van de tegel hoorde Wilhelm Joliet in 2007 van negen Nederlandse tegeltableaus met scènes uit de Slag bij Waterloo in een museum in Brighton. Hij nam contact op met de directie van het museum en vroeg zijn tegelvriend Chris Blanchett uit Littlehampton om deze tableaus met toestemming van de directie in het depot van het museum te fotograferen. Jan Pluis en Wilhelm Joliet zochten naar andere tableaus met voorstellingen van de slag bij Waterloo en vooral naar grafische voorbeelden. Beiden besloten om de resultaten van hun onderzoek uit te werken voor een gezamenlijk rapport en dit op internet te publiceren.

Geen veldslag is meer in beeld gebracht dan de Slag bij Waterloo. In deze publicatie wordt aandacht besteed aan 12 episoden van deze slag die op tegeltableaus zijn aangetroffen. Er is getracht ook de prentvoorbeelden te vinden. Als het voorbeeld niet gevonden is, wordt een vergelijkbare voorstelling afgebeeld.

‘De naam van deze befaamde slag kan tamelijk verwarrend zijn. Zo vond de slag niet plaats te Waterloo en wordt hij vaak gebruikt om meerdere gebeurtenissen aan te duiden die tezamen het einde inluidden van de heerschappij van Napoleon. De eigenlijke Slag bij Waterloo vond plaats op zondag 18 juni en begon om 11.30 uur met een Franse aanval en eindigde rond 21.00 uur met de ineenstorting en vlucht van het Franse leger. De drie hoofdlegers die betrokken waren bij deze slag en bij het voor- en naspel, waren het Franse, een Anglo-Nederlands leger en een Pruisisch leger, die onder het opperbevel stonden van respectievelijk Napoleon, Wellington en Blücher. De prins van Oranje voerde een legerkorps aan van Wellington. De eerste gevechten begonnen al op 16 juni te Quatre-Bras, een gehucht op circa 14 kilometer afstand ten zuiden van het terrein waar op 18 juni de hoofdslag plaatsvond, waar de wegen Charleroi-Brussel (N5) en Nijvel-Namen (N93) elkaar kruisen. Dit treffen tussen het Anglo-Nederlandse leger en de Fransen, waarbij Nederlandse troepen een beslissende rol speelden, staat bekend als de slag bij Quatre-Bras. Op dezelfde dag vond de slag bij Ligny plaats, een gevecht tussen Franse en Pruisische troepen. Tezamen met de Slag bij Waterloo en vervolgens de achtervolging van het Franse leger en de veldtocht in en de bezetting van Frankijk, waarna Napoleon zich uiteindelijk pas op 15 juli 1815 overgeeft aan boord van het schip dat hem naar Sint-Helena brengt, worden deze gebeurtenissen ook wel aangeduid als de Veldtocht van 1815. Voor het Nederlandse leger eindigde deze veldtocht formeel pas in december, toen de mobilisatie werd opgeheven. Verder is de Honderd Dagen (les Cent-Jours) een bekend begrip, de periode waarin Napoleon terugkeerde in Frankrijk (1 maart 1815) tot de dag waarop de Franse troepen zich terugtrokken uit Parijs (7 juli 1815).

Terwijl de slagen bij Quatre-Bras en Ligny genoemd zijn naar de plaatsen waar deze werden uitgevochten, geldt dit niet voor de slag bij Waterloo. Deze slag vond namelijk in werkelijkheid plaats ten zuiden van Braine-l’Alleud (Eigenbrakel). Op de plek waar nu onder meer het Nederlandse Waterloomonument staat, de Leeuw van Waterloo of de Leeuwenheuvel. Deze locatie, waar de prins van Oranje gewond raakte, staat bekend als het Gehucht van de Leeuw en maakt deel uit van laatstgenoemde gemeente. Hoewel de afstand tussen het centrum van Waterloo en de Leeuwenheuvel ongeveer 5 kilometer is, beschouwen de meeste mensen, bewust of onbewust, het Gehucht van de Leeuw, waar een toeristische locatie is ontstaan, als Waterloo. De drie opperbevelhebbers Napoleon, Wellington en Blücher hadden aanvankelijk ieder hun eigen benaming voor de slag, maar de eerste en de laatste hebben het met hun slag bij Mont-Saint-Jean respectievelijk slag bij La Belle Alliance moeten afleggen tegen Wellingtons slag bij Waterloo, genoemd naar de plaats waar diens hoofdkwartier gevestigd was. Nu is hier het Wellingtonmuseum gevestigd, een van de belangrijkste musea te Waterloo en omgeving met betrekking tot de slag. Tegenover het museum staat de karakteristieke koepelkerk van Waterloo, waarin kort na de slag de eerste herdenkingsplaquettes voor gesneuvelde officieren werden aangebracht, onder meer voor Nederlandse officieren.

Tijdens de slag bij Waterloo ontstond ook een veldslag bij Waver of Wavre, circa 16 kilometer ten oosten van het Gehucht van de Leeuw, waar de Fransen de Pruisen aanvielen. De gevechten aldaar werden in de ochtend van 19 juni zelfs voortgezet, maar toen vanaf 10.00 uur duidelijk werd dat de geallieerden bij Waterloo een zege hadden behaald, kwamen de vijandelijkheden tot een einde.

Zowel Waterloo, Braine-l’Alleud, Ligny als Wavre, maakte tijdens de slag bij Waterloo deel uit van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, dat net was gevormd. Het Nederlands-Belgisch koninkrijk onder Willem i, vergelijkbaar met het grondgebied van de latere Benelux. Dit bleef zo tot de Belgische Opstand in 1830-1831, met een definitieve breuk in 1839. Zo ligt tegenwoordig een van de bekendste plaatsen uit de Nederlandse geschiedenis in het huidige België.

Op en om het slagveld van Waterloo staan verschillende gebouwen die voor, tijdens en na de slag een belangrijke rol speelden. Het bekendst zijn waarschijnlijk Hougoumont (ook wel Goumont genoemd) en La Haie-Sainte, grote ommuurde boerderijen waar hevig gevochten is, die beide goed te zien zijn vanaf de top van de Leeuwenheuvel. In de herberg La Belle Alliance vestigde Napoleon in de ochtend van 18 juni zijn hoofdkwartier en zou na de slag een ontmoeting hebben plaatsgevonden tussen Wellington en Blücher.’(3)

De slag bij Waterloo op tegeltableaus

Er komt op tegeltableaus een aantal zee- en veldslagen voor. Met afstand was de slag bij Waterloo het meest geschilderde oorlogstafereel. Er konden 12 episoden worden gedocumenteerd. Veruit de meeste zijn omstreeks 1820 in de tegelbakkerij ‘De Twee Laurierbomen’ aan de Lauriergracht in Amsterdam vervaardigd in de grootte van 6, 9, 12 of 16 tegels en geschilderd door Hendrik Willem Suijver (1802-1876).(4) Behalve Amsterdam is van de tegelbakkerij Verwijk in Rotterdam is een aantal tableaus bekend met slechts één tafereel en wel van in Nederland de bekendste episode waar de kroonprins wordt gewond naar een prent van Jan Anthony Langedijk in de grootte van 6 x 9 tegels of soms 5 x 9 tegels.

Van de Utrechtse tegelbakkerij Achter ‘t Weystraat zijn slechts drie tableaus bekend van 4 x 5 (2x) tegels en 4 x 4 tegels, alle drie met de voorstelling waar de prins van Oranje gewond raakt naar een prent van Willem van Senus naar een schilderij van Joseph-Denis Odevaere. Deze zijn geschilderd door Abraham van Griethuizen (1751-1834), resp. Pieter van Kasteel (1795-1865).

In de collectie van het Brighton Museum bevindt zich een serie van negen Amsterdamse tableaus met taferelen uit de slag van Waterloo.

Het lijkt er op dat de serie Amsterdamse tableaus vooraf wordt gegaan met de voorstelling waar de Fransen met de hulp Russische kozakken in 1813 worden verdreven.

Eind november 1813 marcheerden de kozakken Amsterdam binnen en kregen een warm onthaal. Zij sloegen hun kamp op bij de Muiderpoort (op de achtergrond). (afb. 1,2)

 2

Kamp van de kozakken buiten de Muiderpoort te Amsterdam, 1813, François Joseph Pfeiffer (II), geaquarelleerde tekening, 553 x 837 mm.
(Rijksmuseum Amsterdam RP-T-00-1852)

 
Na zijn verbanning in 1814 naar Elba keerde Napoleon in maart 1815 naar Frankrijk terug en installeerde zich daar opnieuw als keizer van Frankrijk. Dat werd niet door zijn oude vijanden aanvaard en vormden een coalitie om hem weer te verjagen. Engeland (Arthur Wellesley, hertog van Wellington) en Pruisen (Gebhard Leberecht von Blücher) wilden op 1 juli 1815 de zuidelijke Nederlanden binnenvallen. Toen Napoleon dat vernam besloot hij om ze voor te zijn en trok op 14 juni de grens van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden over bij Charleroi in de hoop de legers van Wellington en Blücher uiteen te drijven, dat mislukte grotendeels. Zijn linkervleugel werd op 16 juni door de Nederlanders opgehouden in de Slag bij Quatre-Bras. 
Op dezelfde dag versloeg Napoleon de Pruisen in de Slag bij Ligny. Hij achtervolgde het Brits-Nederlandse leger op 17 juni. Echter door hevige regenval vertraagde de aanval en kon Napoleon eerst op 18 juni tegen het middaguur de aanval openen.
 
 
Hougoumont 16 juni 1815
Na diverse troepenbewegingen over en weer besloot Napoleon een aanval te beginnen door zijn jongste broer Jérôme Bonaparte om de kasteelhoeve Hougoumont in te nemen.
Rond 11:20 loste een Engels geschut vermoedelijk het eerste kanonschot van de slag, meteen zeventien Fransen vellend.
Napoleon slaagde er niet in, ondanks herhaalde aanvallen, de hoeve te veroveren. Het hoofdgebouw brandde tijdens de gevechten van de middag in 1815 grotendeels af.
De 23-jarige Denis Dighton was de officiële militaire schilder en werd hij gestuurd om het geallieerde leger te vergezellen en was de eerste kunstenaar die de gebeurtenissen in de Slag bij Waterloo weergaf en is het bekendste tafereel van deze slag. Ondanks een intensieve zoektocht naar de gebruikte prent van deze episode voor het tableau van afb. 4 is het niet gelukt deze op te sporen.
 

 3
Denis Dighton, aquarel, Defence of the Chateau de Hougoumont by the flank Company, Coldstream Guards, 1815.
(Verdediging van de kasteelboerderij Hougoumont, 1815. (National Army Museum, Chelsea, Londen)
 

 4
Verdediging van de kasteelboerderij Hougoumont, 4 x 5 tegels, Amsterdam, ca. 1825. Schilder: Hendrik Willem Suijver. (Brighton Museum).

Napoleon probeerde met een laatste krachtsinspanning de zege zeker te stellen, en gaf om zeven uur 's avonds bevel voor nóg een aanval.

Quatre-Bras, 16 juni 1815

Frederik Willem, hertog van Brunswijk-Lüneburg-Oels, sneuvelt

 5
Het sneuvelen van Frederik Willem, hertog van Brunswijk-Lüneburg-Oels tijdens de slag bij Quatre-Bras, 16 juni 1815. In het onderschrift twee zesregelige verzen in het Duits. Ets, met de hand gekleurd, 185 x 255 mm, Friedrich Campe Neurenberg, 1815. (Rijksmuseum, Amsterdam; RP-P-1898-A-19816)

Quatre-Bras, 16 juni 1815

Prins van Oranje voert een charge uit

Tekst op de prent: Eerste aanval der Franschen, door Neerlands onsterfelijke krijgsheld, afgeslagen. bij Les quatre Bras, den 16 Junij 1815.

Eerste serie van vier platen van de veldslagen bij Quatre-Bras en Waterloo (serietitel). De tableaus schijnen echter een ander grafisch voorbeeld te hebben gehad.

 10

Tableau, 4 x 4 tegels, Amsterdam, ca. 1825. Prins van Oranje leidt de Nederlandse troepen Quatre-Bras 16 juni 1815. Tekst op het tableau: Het verdedige van de Post bij Quatre Bras, door den Kroonprins der Nederlanden, op 16 Junij Ao 1815. Schilder: Hendrik Willem Suijver. Veiling Rob Michiels 1-10-2016, nr 57.

Willem Frederik George, prins van Oranje, leidt de Nederlandse troepen tegen een Franse aanval tijdens de slag bij Quatre-Bras, 16 juni 1815.

 11

Tableau, 4 x 4 tegels, Amsterdam, ca. 1825. Schilder: Hendrik Willem Suijver (?). Opschrift: Verdediging van de post bij quatre bras door de kroonprins op den 16 Junij 1815. (Paleis Het Loo Nationaal Museum, Apeldoorn, inv./cat.nr 9639)

18 juni 1815

Het eerste tableau van de slag op de 18^de juni 1815 betreft de overhandiging van de op de Franse veroverde adelaars door de Bergschotten ’s morgens om 10 uur aan veldmaarschalk Wellington.

De volgende tableaus tonen een vergelijkbare voorstelling als van afb. 14.

 16

Tableau, 4 x 5 tegels, Amsterdam, ca. 1825. Schilder: Hendrik Willem Suijver.

Opschrift: De veroverde Adelaars aan den Hertog van Wellington aangeboode op hetzelfde ogenblik. 18 juni 1815. Amsterdam, ca. 1820. Bovenste rij tegels bijgemaakt. (Particuliere collectie, Engeland)

18 juni 1815 Eigenbrakel

Het was bij het dorp Eigenbrakel dat de Prins van Oranje een tegenaanval inzette met bataljons van een Nassau’s regiment, welke echter mislukte en waarbij de prins gewond raakte in de rechterschouder.

Hoewel het gewond raken door de Prins van Oranje later in Nederland de meeste aandacht zou krijgen, was de actie door de commandant van de 3e divisie Chassé een keerpunt in de slag.

 18

Willem Prins van Oranje raakt gewond aan zijn schouder. Onderschrift van de prent: Zyne Koninklyke Hoogheid Willem Prins van Oranje in den roemrijken veldslag van Waterloo, op den 18den Junij 1815, gewond op het oogenblik der overwinning / Son Altesse Royale Guillaume Prince d'Orange … Ets, stippelets, gravure, met de hand ingekleurd, 628 × 760 mm. Willem van Senus naar Joseph-Denis Odevaere, Uitgever Evert Maaskamp, 1817.

(Rijksmuseum, Amsterdam; RP-P-OB-88.874)

Centraal de prins te paard die naar zijn schouder grijpt, zijn staf snelt te hulp. Links komt een dragonder aangereden met de veroverde Franse standaard waarop de namen Austerlitz, Jena en Wagram. (5)

Beschrijving van de prent in Atlas van Stolk:

 19

Prins Willem Frederik raakt gewond. Waterloo 18 juni 1815; 4 x 5 tegels, Amsterdam, ca. 1825. Schilder: Hendrik Willem Suijver. In verband met de ruimte wappert de vlag van de standaard naar binnen. (Particuliere Collectie, Aken)

 21

Prins Willem Frederik raakt gewond   4 x 5 tegels, Amsterdam, ca. 1825. Schilder: Hendrik Willem Suijver. Op de standaard met een adelaar de namen Austerlitz, Jena, Wagram. (Particuliere Collectie, Aken)

 22

Opschrift: Het Kwetze van de Kroonprins de Nederlanden, in de Slag bij Waterloo op den 18 Juny Ao 1815, 4 x 5 tegels, Utrecht, ca. 1830-1834. Schilder: Abraham van Griethuizen. In een boerderij te Ruinerwold, bouwjaar: 1835.

 24

 25

Prins Willem Frederik raakt gewond, 4 x 5 tegels, Utrecht, ca. 1840. Opschrift:  DE SLAG VAN WAATER LOO OP DEN, 18. Julij. [sic!] 1815. Schilder: Pieter van Kasteel. In een boerderij te Ruinerwold.

 28

Prins Willem Frederik raakt gewond,  6 x 9 tegels, Verwijk Rotterdam, ca. 1820. (Nederlands Tegelmuseum, Otterlo; 12540)

 33

Prins Willem Frederik raakt gewond, 5 x 9 tegels, Verwijk, Rotterdam, ca. 1820.

(Museum Rotterdam; 5481)

Koning Willem I gaf op 28 juli 1815 al opdracht tot het oprichten van een monument; slechts veertig dagen na de veldslag. Het werd een conische piramide met daarbovenop een standbeeld van een reusachtige gietijzeren leeuw die op een kunstmatige heuvel 45 meter boven de omringende vlakte op het grondgebied van de gemeente Eigenbrakel in  de Belgische provincie Waals-B.

 34

Ets, handgekleurd, 185 x 255 mm, Von Blücher leidt de Pruisische troepen in de slag bij Waterloo, 1815, anoniem, (Rijksmuseum, Amsterdam; RP-P-1898-A-19817). Friedrich Campe, Neurenberg. Opschrift: Ende der glorreichen Schlacht von la Belle Alliance den 18 Iuny 1815. Generaal Von Blücher leidt de Pruisische troepen in de overwinning in de slag bij La Belle Alliance, beter bekend als de Slag bij Waterloo, 18 juni 1815. Met tweeregelig onderschrift in het Duits.

Hans Ernst Karl von Zieten (1770-1848) was een Pruisische maarschalk. Hij kreeg het bevel over het I. Corps onder leiding van Von Blücher. Op 18 juni, de dag van de Slag bij Waterloo hielp hij de hertog van Wellington die bepalend was voor de uitkomst van de slag. In de namiddag vielen de Fransen met veel geweld aan en werd de Britse linkervleugel ernstig gestoord. Zieten had van Von Blücher het bevel gekregen om te stoppen, maar het overtuigende advies van Müffling, die deel uitmaakte van de staf van Wellington, slaagde erin Zieten over te halen om in te grijpen in de strijd. Dit veroorzaakte paniek onder de Fransen en droeg bij aan de zegevierende uitkomst van de strijd.

 37

Ets, 185 x 255 mm, Vlucht van Napoleon, 18 juni 1815, opschrift: Buonapartes feige Flucht nach der Schlacht von la belle Alliance, Friedrich Campe, Neurenberg. (Gallica BNF)

 38

Opschrift: Vlugt van Napoleon in den Avond van de Slag van Waterloo op den 18 Juny 1815; 4 x 5 tegels, Amsterdam, ca. 1825. Schilder: Hendrik Willem Suijver.  (Museum Brighton)

De tableaunummering is vaak een aanwijzing voor de schilder van een tableau. De Waterlootableaus van de collectie in het Museum van Brighton zijn omstreeks 1820-1830 in Amsterdam vervaardigd. Er was toen maar één tegelbakkerij werkzaam: De Twee Laurierbomen aan de Lauriergracht (1808-ca. 1854). Op deze tegelbakkerij was Hendrik Willem Suijver (1802-1872) werkzaam. Hij is waarschijnlijk de schilder van de Waterlootableaus. Mogelijk is ook Hobbe Ottens (1773-1837) een van de schilders. In het Noordhollands Archief wordt hij omstreeks 1820 als Steentjesbakker geregistreerd, onder andere bij het huwelijk van zijn dochter op 5 juni 1822.(6) Er dient echter meer onderzoek gedaan te worden om dat de verifiëren.

 40

Het hoofdkwartier van Wellington op het moment dat een adjudant van Von Blücher het nieuws bracht over de opmars van het Pruisische leger, 18 juni 1815, 4 x 5 tegels, Amsterdam, ca. 1825  Schilder: Hendrik Willem Suijver. (Museum Brighton)
Opschrift: Het Hoofd kwartier van Wellingthon op het ogenblik dat een Adjudant van Prins Blucher tijding brengt van het avanceren van het Pruisisch Leger, op den 18 Juny 1815.

 41

Ets en gravure, 235 x 295 mm, Ontmoeting tussen Wellington en Von Blücher na de slag bij Waterloo, 1815, Reinier Vinkeles (I), naar Mattheus Ignatius van Bree, 1815 – 1816. (Rijksmuseum, Amsterdam; RP-P-1944-1883)

 42

Von Blücher en Wellington schudden elkaar de hand, 4 x 5 tegels, Amsterdam, ca. 1825. Schilder: Hendrik Willem Suijver.. (Museum Brighton)

Een dag na de beslissende slag en de vlucht van Napoleon vlucht ook de Franse leger.

 44

Fragment van een tegeltableau met de vlucht van het Franse leger; opschrift: Vlugt van de Fransche Armee, op den 19 Juny 1815; (4) x (5) tegels, Amsterdam, ca. 1825. Schilder: Hendrik Willem Suijver. (Particuliere  collectie)

 45

Ets, 185 x 255 mm, handgekleurd. Opschrift: Wilde Flucht der Franzosen am 19^ten Juny 1815 nach der verlorenen Schlacht von la Belle Alliance. Friedrich Campe, Neurenberg. (Fine Art America)

 46

Ets, handgekleurd, 185 x 255 mm, Friedrich Campe, Neurenberg. Opschrift: Ansicht des Meierhofes La belle Alliance wie solcher einige Tage nach der Schlacht anzusehen war. (Gallica, BNF)

 47

La belle Alliance drie dagen na de slag, 4 x 5 tegels, Amsterdam, ca. 1825. Schilder: Hendrik Willem Suijver (Museum Brighton)

Tot besluit

De zegevierende generaals Wellington en Von Blücher ontmoetten elkaar na de slag op 18 juni 1815 om ongeveer 21.00 uur bij Belle Alliance, en de laatste en zijn soldaten namen de achtervolging van de vijand over, waardoor de overwinning werd voltooid. De vluchtende soldaten kregen geen tijd om zich te hergroeperen. Een fusilierbataljon van het 15e Pruisische regiment nam deze plaats in waar de reiswagen van Napoleon met veel schatten werd veroverd. Uiteindelijk lieten de Fransen wapens en alle wagens achter en dachten ze alleen aan persoonlijke redding.
Meer dan 200 kanonnen, 2 adelaars (vlaggen) en ongeveer 6.000 gevangenen vielen in handen van de winnaars. De Fransen hadden ongeveer 35.000 doden en gewonden te betreuren.
Het verlies van de geallieerden bedroeg ongeveer 20.000 man, waarvan 10.480 man van het Engelse leger, ongeveer 2.000 man van Nederland, de rest van de Pruisen.
Napoleon haastte zich naar Parijs en schreef later het verlies van de strijd toe aan de afwezigheid van Emmanuel de Grouchy, Maréchal d’Empire, en de aanval van de reserve cavalerie en grenadiers te paard, zonder zijn bevelen en medeweten.

1 Napoleon Bonaparte (Ajaccio, 15 augustus 1769 - Sint-Helena, 5 mei 1821) was een Frans generaal en dictator tijdens de laatste regeringen van de Franse Revolutie. Als Napoleon I was hij van 2 december 1804 tot 11 april 1814 keizer der Fransen. Van 17 maart 1805 tot 11 april 1814 was hij ook koning van Italië (een staat die niet het hele Italiaanse schiereiland omvatte) en van 1806 tot 1813 beschermer van de Rijnbond. Zijn juridische hervorming, de Code Napoleon, had een grote en blijvende invloed op het recht in vele landen, onder andere in Nederland en België. Hij wordt eveneens herinnerd voor zijn rol in de door hem veroorzaakte napoleontische oorlogen en voor de titel van keizer die hij aannam.

2 Wellington vestigde zijn hoofdkwartier in Waterloo, de reden dat men later van de "Slag bij Waterloo" zou spreken.

3 De tekst is ontleend aan de site van het Nationaal Militair Museum, Verlengde Paltzerweg 1, 3768 MX Soest.  https://www.nmm.nl/

4 Loo, Wim van de Loo, Jaap Rohof, Jan Pluis, ’De Twee Laurierbomen, de laatste Amsterdamse tegelbakkerij’. In: Tegel 31, 2003, p. 30-40, 11 afb.

5 De Slag bij Austerlitz vond plaats op 2 december 1805. Napoleon versloeg daar de Oostenrijkse en Russische legers.

Op 14 oktober 1806 vond slag bij Jena plaats ten westen van de rivier de Saale in Thüringen in Duitsland. De legers van Napoleon Bonaparte haalden er een doorslaggevende overwinning op het Pruisische leger van Frederik Willem III.

De Slag bij Wagram (5-6 juli 1809) was een grote veldslag tussen de Franse en Oostenrijkse  troepen in een laagvlakte net ten noorden van Wenen en was de laatste grote overwinning van Napoleon.

6 Noordhollands Achief, BS Huwelijk, Reg. 3 fol. 20.

Fotoverantwoording (als dit niet bij de foto staat)
Chris Blanchett: 6, 26, 
	40, 42, 45, 47

	West Dean College, Conservation & Restoration, West Sussex PO18 OQ2: 4, 38, 
	39

	Peter Sprangers: 22, 24, 25

	Jan Pluis: 7, 8, 12, 29, 30, 31, 35

	Dr Herbert van den Berge 44

Literatuur
Literatuurverwijzingen staan in de voetnoten.
Brockhaus Conversations-Lexikon 1849
Wikipedia

Voor de medewerking danken wij Peter Sprangers, dr Herbert van den Berge, dr Mario Baeck.

We danken Norbert Joliet, Königswinter, voor het redigeren en publiceren van deze publicatie.